काही वर्षांपासून आपल्या आजूबाजूला सर्रास ऐकायला मिळते की “हमे आझादी भीक मै मिली ” पण नीट विचार केला तर समजेल की आझादी नही… आपले हक्क आपल्याला संविधानाच्या रूपाने आयते मिळाले आहेत. कसे? हे जाणून घ्यायचे असेल तर जगाचा इतिहासा जाणून घेतला पाहिजे.
1700 ते आजपर्यंत हा कालखंड ह्या जगाचा नकाशा घडवणारा कालखंड म्हणून ओळखला जातो. जगभरात ब्रिटिशांच्या 65, फ्रेंचच्या 80 च्या आसपास, डच च्या 29 आणि इतर वसाहती आणि राज्यकर्त्यांच्या दडपशाहीत जग गुंतलेले होते. यातून एक एक देश स्वतंत्र होऊ लागले आणि त्यांचा पुढील प्रवास सुरु झाला. अमेरिका 1775 ला स्वातंत्र्य झाला आणि त्या नंतर दशकांनी अनेक देश.. पोर्तुगल, स्पेन, क्युबा… नंतर भारत, पाकिस्तान, बर्मा ते अगदी आत्ता आत्ता पर्यंत म्हणजेच 2011 मध्ये स्वतंत्र झालेल्या साऊथ सुदान पर्यंत हा प्रवास होत होता….कदाचित अजूनही सुरु असेल.
पण या स्वातंत्र्य झालेल्या देशात सगळ्यांना सगळे अधिकार मिळाले का? सगळीकडे लोकशाही आली का? तर नही… आज जगात जवळपास 115 ते 120 देशात लोकशाही असावी. काही देशात लोकशाही नंदाते आहे तर काही देशात नावावपूर्त आहे. हा आकडा त्या त्या देशात येणाऱ्या हुकूमशाही मुळे कायम बदलत राहतो.
ह्या प्रत्येक देशाचा इतिहास वाचला तर लक्षात येईल की जगात अनेक देशांनी त्यांचे त्यांचे संविधान बनवले पण तरीही लोकांना त्यांचे मूलभूत हक्क मिळाले नाही… त्यासाठी प्रत्येक देशात लढा उभारला गेला आहे. अमेरिकेचेच बघा.. 1775 ला स्वातंत्र्य होऊन सुद्धा महिलांना त्यांच्या मतदानाच्या अधिकारासाठी 1920 पर्यंत लढा द्यावा लागला, तर कृष्णवर्णीयना म्हणजेच काळ्या लोकांना 1965 पर्यंत. अधिकार देण्याबाबतीत जगावर अधिराज्य मिळवणारे ब्रिटिश आणि फ्रेंच सुद्धा मागेच राहिले. खास करून महिलांना अधिकार देण्यात.
महिलांना मतदानाचा अधिकार देण्या बाबतीत न्यूझीलँड तसा बरा वाटतो. म्हणजे देशाला संपूर्ण स्वातंत्र्य 1902 मध्ये मिळाले पण ब्रिटिशांचा हस्तक्षेप 1986 पर्यंत या देशात होता. तरीही न्यूझीलँड 19 सप्टेंबर 1893 ला महिलांना मतदानाचा अधिकार देणारा जगातील पहिला देश ठरला. ब्रिटिश, फ्रेंच सोडून गेले तरीही त्यांचा हस्तक्षेप अनेक देशात थांबला नही, किंबहुना अजूनही सुरूच आहे. फ्रेंच अजूनही जगातील इतर चौदा देशांचे चलन कसे आणि किती असले पाहिजे हे ठरवतात. तर ब्रिटिशांचा युनियन जॅक आजही ऑस्ट्रेलिया, न्यूझीलँड, तुवालू किंवा फिजी सारख्या देशांच्या झेंड्यावर दिसतो.
हे सर्व सांगण्याचा उद्देश एवढाच की सगळे देश स्वतंत्र झाले, ज्या त्या देशाने आपले स्वतःचे संविधान बनवले पण तरीही जवळपास प्रत्येक देशाला आपल्या मूलभूत हक्कासाठी लढा द्यावा लागला आहे. काही ठिकाणी त्यांचे स्वतःचे संविधान असून लढा द्यावा लागलाय तर काही ठिकाणी जुन्या राज्यकर्त्यांच्या विरोधात.
पण भारत याला अपवाद ठरला. “आम्ही भारताचे लोक ” ह्या संविधानाच्या एका वाक्याने भारतातील सगळ्या विषमता एकदाच मिटवून टाकल्या. कोणालाही मूलभूत हक्का साठी कुठलाही लढा द्यावा लागला नही. स्वातंत्र्या पूर्वी म्हणाल तर अनेकांनी लढा दिला आहे. मग गोपाळ हरी देशमुख, वी रा शिंदे, महात्मा फुले, शाहू महाराज गांधीजी आणि अजून अश्या अनेकांचा लढा आपल्याला पाहायला मिळतो. ह्या सगळ्यांच्या लढ्याचा सार हा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आणि घटना समितीच्या सदस्यांनी 2 वर्षे 11 महिने 18 दिवस काम करून आपल्या संविधानात उतरवला. जगातील सगळ्यात विस्तृत आणि मोठे असलेल्या संविधानाने स्वातंत्र्य झालेल्या भारतीयांना कुठल्याली लढ्या शिवाय सगळे अधिकार दिले. जे ना कुठला धर्म देऊ शकला ना कुठला इतर देश.
आजकाल काहींना ह्या सहजच मिळालेल्या अधिकारांचा विसर पडलेला आहे. पण एक गोष्ट लक्षात असुद्या…
देशावर कुठलेही संकट असो.. भूतकाळात असो, भविष्यात असो किंवा आत्ता वर्तमानात.. देशाला प्रयेक संकटातून बाहेर काढण्याचे आणि देशाला एकसंध बांधून ठेवण्याचे काम हे संविधान करत होते, करत आहे आणि पुढेही करत राहील.
अश्या महान भारतीय संविधानाला कोटी कोटी प्रणाम
– रोहित वर्तक.
