अनेकांना लांबचं दिसतं, काहींची नजर क्षितीजापर्यत सुध्दा पोहोचते पण एक महामानव असा होऊन गेला की त्यांना क्षितीजा पलिकडे पाहण्याची दृष्टी होती. ते म्हणजे क्रांतीसुर्य महात्मा जोतिबा फुले.
या महात्म्याने होऊन गेलेल्या भूतकाळाचा विचार केला. ते जगत होते त्या वर्तमानाचा सर्वांगीण अनुभव घेतला आणि भविष्यातील आपला देश कसा असला पाहिजे? इथला समाज कसा असावा? याचं एक देखणं स्वप्नही त्यांनी पाहिलं.
त्यांनी मांडलेला विचार तसेच त्यांनी ज्यासाठी संघर्ष केला त्या काही गोष्टी आता सत्यात उतरल्या आहेत. त्यामुळे आपल्या सर्वांचे जीवन अतिशय सुंदर, सुखी आणि निर्मळ झाले यात काही शंकाच नाही.
प्राचविद्यापंडीत डॉ. आ. ह. साळुंखे सर या महात्माचा गुणगौरव करताना म्हणतात की, ‘ एखाद्या प्रचंड मोठ्या नदीला महापूर आला की ती आजूबाजूला जे काही आहे त्याला ती संपवत पुढं निघते. अशी ही नदी अक्राळविक्राळ प्रवाहासह मोठ्या उन्मादात पुढे पुढे झेपावते. वाटेत येणाऱ्या छोट्यामोठ्या टेकाड्यांना गिळून टाकते. दोन्ही किनाऱ्यालगतचा भागाला सहजपणे आपल्या कवेत घेऊन संपवून टाकते.
आजूबाजूच्या झाडांना, प्राण्यांना त्यांच्या जीवाची पर्वा न करता निष्ठूरपणे आपल्याकडे ओढून घेते.
ज्यांना ज्यांना आपल्या प्रवाहात घेते त्यांना आपल्यासारखंच करून सोडते.
रौद्र रूप धारण केलेली अशी ती नदी पुढे पुढे सरकते परंतु तिने ज्यांना ज्यांना आपल्याकडे ओढून घेतले त्यांचे ती बेहाल करते.
वाटेत येणाऱ्या सगळ्यांचा प्रतिकार, सगळ्यांचाच विरोध मोडून काढते.
जे मोडत नाहीत त्यांनी मिटवून टाकते.
अन् जेव्हा ती सर्व काही मी जिंकलं आणि पुढेही मीच जिंकणार या थाटात, या रूबाबात वाहत असते तेव्हा तिच्या समोर एक प्रचंड शक्तीशाली पहाड आडवा येतो.
आतापर्यंत तिला अडविण्याची हिंमत कोणी केलेली नसते.
परंतु हा पहाड तिच्या समोर थोडा सुध्दा झुकत नाही.
जणू काय तो त्या नदीचे अस्तित्वालाच बेदखल करत असतो.
तो तिला पुढे सरकूच देत नाही. तो निश्चल – अविचल असा उभा ठाकलेला असतो.
एका प्रकारे तो तिला आदेशच देत असतो की, “तुला जर पुढे जायचं असेल तर, तु तुझी दिशा बदल.”
आतापर्यंत सगळं काही मीच ओरबाडून घेणार या अहंकाराने निघालेल्या त्या नदीचा सगळा अहंकार एका क्षणात उतरतो अन् ती निमूटपणे आपली दिशा बदलून त्या पहाडाला वळसा घालून निघून जाते.
अशा या प्रचंड विषमतेच्या प्रवाहाला बदलण्याठी मोठ्या हिमतीने आडवा उभा ठाकलेला हा अविचल पहाड दुसरा तिसरा कोणी नसून ते होते महात्मा जोतीराव फुले.
त्यांनी आपल्या विचारातून, आपल्या लेखणीतून, आपल्या कृतीतून अनेक सामाजिक क्षेत्रात बदल घडवून आणण्यासाठी अविरत प्रयत्न केला. त्यापैकी त्यांनी शिक्षणक्षेत्रात अमुलाग्र बदल घडवून आणला.
‘गुणवत्ता जर जन्मावर अवलंबून नाही तर आपल्या समाजात जन्माच्या आधारावर विषमता का आहे?’ हा प्रश्न त्यांना नेहमी सतावत होता.
या प्रश्नाचे उत्तर शोधताना त्यांना जे जे काही दिसलं ते त्यांनी स्पष्टपणे मांडलं
इथल्या समाजातील विशेषतः गोरगरीब, कष्टकरी, बहुजन समाज तसेच सर्व स्तरातील स्त्रींच्या दु:खाचं, दारिद्र्यात खितपत पडण्याचे एक कारण ते म्हणजे शिक्षणाचा अभाव.
ते जे शिक्षणाविषयी मांडत होते, ते एक तत्वज्ञानाच होते.
त्यांची ही मांडणी माणसाला खऱ्या अर्थाने ‘माणूस’ बनविण्यासाठी होती.
बहुजन समाजातील लोकांना आजपर्यंत शिक्षण मिळालं नाही ही घटना काही आपोआप घडली नसून ती एका विशिष्ट प्रकारच्या समाज रचनेमुळे झालं आहे, असं त्यांचं मत होतं.
या लोकांना दु:खातून मुक्त करण्याचा एकच उपाय म्हणजे यांना चांगलं शिक्षण मिळालं पाहिजे.
शिक्षणाशिवाय हे समूळ बदलणार नाही, याची जाणीव त्यांना होती.
या सगळ्या दु:खाचे मुळ ‘अविद्येत’ आहे हे त्यांना समजलं होतं.
१८८३ साली लिहिलेल्या ‘शेतकऱ्यांचा आसूड’ या पुस्तकाच्या सुरुवातीलाच त्यांनी काही ओळी लिहिल्या.
त्या अतिशय प्रसिद्ध आहेत.
ते म्हणतात की,
विद्ये विना मती गेली |
मती विना निती गेली ||
निती विना गती गेली |
गती विना वित्त गेले ||
वित्त विना शुद्र खचले |
एवढे अनर्थ एका अविद्येने केले ||
जर शिक्षणाच्या अभावामुळे एवढं नुकसान होत असेल तर ती गेलेली मती, निती, गती, वित्त मिळवायचं असेल, खचलेल्या शुद्रांचं जीवनमान उंचावण्याचं असेल तर शिक्षणाशिवाय पर्याय नाही.
अन् मग त्यासाठी महात्मा फुले यांनी आपले आचार, विचार याचबरोबर आपली स्वतःची धनसंपत्ती देखील या समाजासाठी दिली.
महात्मा फुले यांनी शुद्र, अतिशुद्र, बहुजन, स्त्री इत्यादींना शिक्षण मिळावं यासाठी नुसते विचारच दिले नाहीत ते प्रत्यक्ष आपल्या कृतीतून दाखवून सुध्दा दिले.
१८४८ ला म्हणजे वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी त्यांनी मुलींची पहिली शाळा काढली हे तर सर्वांनाच ठाऊक आहे.
या शिक्षणाची सुरूवात त्यांनी स्वतःच्या घरापासून केली.
त्यांनी आपली पत्नी सावित्रीबाईंना स्वतः शिकवले अन् शिकवून पुढे त्यांना शिक्षिका बनवले.
एवढंच नाही तर आपल्या लहान वयाच्या सुनेला देखील शिकवले.
शिक्षणाच्या बाबतीत ते किती आग्रही होते ते त्यांनी त्यांच्या व्याह्याला लिहिलेल्या पत्रातून दिसून येते.
ते या पत्रात लिहितात की, ” सध्या मुलीचा अभ्यास बरा चालला आहे. परंतु तुमच्याकडून आलेल्या लोकांमुळे तिच्या अभ्यासाचा थोडा खोळंबा होत आहे. जोपर्यंत तिला चांगलं लिहिण्याचा सराव होत नाही तसेच अभ्यास विषयी गोडी लागत नाही तो पर्यंत बिनकामाची माणसं अजिबात इकडं पाठवू नका.”
शिक्षण घ्यायचं म्हटल्यावर ते अतिशय गांभीर्याने घेतलं पाहिजे.
शिक्षणामुळेच चांगलं भविष्य घडतं. अन् त्यात खंड पडल्यास किंवा शिक्षणावरच लक्ष विचलित झाल्यास विद्यार्थी शिक्षणा पासून लांब जायला लागतो. त्याच शिक्षणात मन रमत नाही.
हे आज ही तितकेच खरं आहे.
ह्या गोष्टीची जाणीव महात्मा फुले यांना त्याकाळी देखील होती.
एवढंच काय पण महात्मा जोतिबा फुले ज्यांना आपली प्रेरणा मानतात ते छत्रपती शिवाजी महाराज आपल्या आज्ञापत्रात शिक्षणाच्या विषयी म्हणतात की, ‘शास्त्राभ्यास, लेखनाभ्यास, अनालस्यपणें निष्ठुरवादें करावा, त्या त्या विद्येचा अभ्यास करवीत जावा. माया धरून अभ्यासास अंतर करू नये.’
इतकंच काय पण महात्मा जोतिबा फुले यांच्या मनातील शिक्षणाविषयी तळमळ ही त्यांच्या मृत्यूपत्रात सुध्दा दिसून येते.
ते आपल्या मृत्यूपत्रात म्हणतात की, ‘माझ्या मागे चिरंजीव यशवंताने नेहमी शाळेत जाऊन योग्य तो अभ्यास करावा. मॅट्रिक्युलेशन परिक्षा पास होऊन बाकीच्या पदव्या मिळवण्यासाठी प्रयत्न करावेत. उनाडक्या करत फिरत बसू नये. जर त्याने शिक्षण सोडून दिले अन् गैरवर्तन करू लागल्यास माझ्या बायकोने सत्यशोधक समाजातील सदस्यांचे बहुमत घेऊन त्यास माझ्या इस्टेटतील अगदी थोडासा हिस्सा द्यावा.’
तो काय द्यावा याचा देखील उल्लेख त्यांनी केला आहे.
मृत्यूपत्रात ते पुढे म्हणतात की, ‘इतर उरलेल्या सर्व इस्टेट मधला त्याचा हक्क रद्द करावा. सत्यशोधक समाजातील सदस्यांनी बहुमताने कुठल्याही बहुजन समाजातील जो कोणी हुशार, होतकरू आणि लायक असेल अशा मुलाला माझ्या मिळकतीचा वारसदार करावे.”
आता सांगा बरं!
असा कोणता बाप आहे की जो म्हणतो की, “माझा पोरगा जर शिकत नसेल. उनाडक्या करत फिरत असेल तर त्याला इस्टेटतून बेदखल करा.’
आपल्या मुलानं, आपल्या मुलीनं चांगलं शिकून मोठं व्हावं असं वाटत असेल तर आई बापांनी अति लाडाच्या नादात लेकरांच्या शिक्षणात भावनिक अडथळा आणला न पाहिजे.
तसं पाहायला गेलं तर ही गोष्ट खूप सामान्य वाटते. परंतु आजही काही पालकांनी अति लाड करून आपल्या पोरांना पार बिघडून टाकत आहेत.
शिक्षणासाठी हा महात्मा किती आग्रही होता हे या दोन उदाहरणावरून लक्षात येते.
तुकोबा म्हणतात,
बोले तैसा चाले |
त्याची वंदीन पाउले ||
तुका म्हणे देव |
त्याचे चरणी माझा भाव ||
अन् जोतिबांच्या चरणी माझ्यासारखा अनेकांचा सुहृदीचा भाव असला पाहिजे.
महात्मा जोतिबा फुले केवळ तत्वज्ञान सांगत नव्हते तर त्या तत्वज्ञानामुळे सामाजिक बदल व्हावा यासाठी ते अगदी छोट्या छोट्या गोष्टीकडे लक्ष देत होते.
महात्मा फुले यांना शिक्षणाच्या बाबतीत केवळ शब्दांचे बुडबुडे सोडायचे नव्हते किंवा आपले विचारांची पोकळ मांडणी करायची नव्हती.
हे सगळं तत्वज्ञान प्रत्यक्षात यावं यासाठी त्यांनी सत्यशोधक समाजाच्या माध्यमातून अत्यंत प्रभावी कार्यक्रम राबविले होते.
त्यांना शिक्षणाच्या विषयी जे काही अभिप्रेत होतं त्याचा स्पष्ट आराखडा त्यांचा मनात होता. शाळा काढणे हा त्या कार्यक्रमाचा पहिला घटक होता.
परंतु त्या शाळेत मुलं मुली आल्या पाहिजेत यासाठी सक्तीचा कायदा केला पाहिजे यासाठी ते आग्रही होते.
असा कायदा पुढे राजर्षी शाहू महाराजांनी त्यांच्या कोल्हापूर संस्थानात लागू केला हे तर सर्वश्रुत आहे.
तसेच शिकलेल्या लोकांनी स्वतः पुढे येऊन इतरांना ही शिक्षण दिले पाहिजे यासाठी ते आग्रही होते.
औपचारिक शिक्षणासोबत व्यावसायिक शिक्षण ही दिले पाहिजे यासाठी ते प्रयत्नशील होते.
हंटर आयोगाला दिलेल्या निवेदनात त्यांनी स्पष्टपणे मांडलं होतं की, ‘आता मिळत असलेले शिक्षण हे कुचकामी आहे. भविष्यातील उपयोगीता समोर ठेवून समाजाच्या गरजा भागविण्याच्या उद्देशाने शिक्षणात सुधारणा केल्या पाहिजेत. त्यासाठी चालू शिक्षणव्यवस्था आणि त्यानुसार असलेला अभ्यासक्रम यात अमुलाग्र बदल करण्यात यावा.”
हे पहा, १८८२ साली हंटर आयोगाला केलेल्या या सुचना जवळपास १४० वर्षानंतर देखील आपल्या या शिक्षण व्यवस्थेला लागू पडतात का नाही?
महात्मा जोतिबा फुले यांनी शैक्षणिक क्षेत्रात आमूलाग्र बदल व्हावा यासाठी दिलेला लढा म्हणजे धाडसाने लढलेली सांस्कृतिक स्वातंत्र्याची ही लढाईच होती.
ही गोष्ट काही सामान्य नाही.
ही एक अभूतपूर्व अशी क्रांतीच आहे.
ह्या माणसाच्या व्यक्तिमत्त्वाची उंची अन् ह्रदयाची खोली मोजण शक्यच नाही.
हा माणूस आपल्या कार्यकर्तृत्वामुळे माणसाच्या माणूसपणाला अत्युच्च शिखरावर घेऊन गेला आहे.
मानवतेचा एक उज्ज्वल आदर्श म्हणजेच महात्मा जोतिबा फुले यांना विनम्र अभिवादन !
रवि निंबाळकर,
धाराशिव
